Wat te doen met de kennis van een crisis?

Een grote, schokkende gebeurtenis kan soms fungeren als een kraakheldere spiegel waarin de schoonheidsfoutjes van het systeem worden blootgelegd. Die bewustwording is de eerste stap naar verandering. ‘Never let a good crisis go to waste!’ Hoe brengt de wetenschap die beroemde oproep, toegeschreven aan Winston Churchill, in de praktijk?

Beeld: Vijselaar en Sixma
Tekst: Merijn van Nuland Beeld: Vijselaar en Sixma

De les van 9/11: verlies de grote lijnen niet uit het oog

‘In ons vakgebied heb je een generatie van vóór de aanslagen op 11 september 2001 en een generatie van daarna’, zegt Edwin Bakker, hoogleraar terrorisme en contraterrorisme aan de Universiteit Leiden. ‘Met name in de jaren negentig was ons vakgebied erg klein, omdat we toen in een relatief rustige periode zaten met weinig politiek geweld. Dat veranderde allemaal in één klap. Ook voor mij persoonlijk, want door de aanslagen kwam er een aanstelling voor me vrij aan Instituut Clingendael.’

‘Je zag direct een wetenschappelijke boom. Het aantal terrorismeonderzoekers groeide explosief en daarmee ook het aantal wetenschappelijke tijdschriften en publicaties over het onderwerp. Bovendien veranderde de focus. Vooral na de moord op Theo van Gogh en de aanslagen in Spanje verschoof de aandacht naar homegrown terrorism. Het waren immers onze eigen burgers die radicaliseerden en in staat waren iemand te vermoorden voor hun idealen. Daarnaast was er veel behoefte bij de overheid aan praktisch toepasbare kennis, waardoor een deel van de onderzoekers zich ging bezighouden met beleidsgericht onderzoek.’

Het ontbrak aan studies die het detail inbedden in de bredere literatuur

Edwin Bakker

‘Dat heeft ook zijn nadelen. Wie een consultancyopdracht uitvoert voor een overheidsinstantie, beperkt zich vaak tot een detail. Na de aanslag van de rechtsextremist Anders Breivik kwam er bijvoorbeeld veel aandacht voor lone wolves en hoe je ze kunt herkennen. Maar het ontbrak vaak aan studies die de diepere vragen beantwoorden en het detail inbedden in de bredere literatuur. Hoe is het rechtsextremisme van tegenwoordig anders dan vroeger? En zijn de achterliggende motieven vergelijkbaar met andere aanslagplegers, zoals linksextremisten of jihadisten? Als iedereen zich op de details stort, verlies je de grote lijn uit het oog.’

‘Mijn les voor de coronacrisis zou dan ook zijn: bekijk de pandemie niet strikt vanuit de medische hoek, maar vanuit alle disciplines. Je ziet dat er een behoefte bestaat om deze crisis historisch en filosofisch te duiden, om het grotere plaatje te zien. Financier dat dan ook. Bovendien is het van belang dat de subsidieaanvragen niet te lang duren, zodat deze vragen beantwoord kunnen worden wanneer ze het meest gewenst zijn. Het is goed dat NWO snel heeft gehandeld en direct enkele corona-calls heeft uitgezet.’

De kredietcrisis toont aan: niet elke klap leidt tot verandering

‘Ik herinner me het begin van de kredietcrisis en de val van de bank Lehman Brothers in 2008 nog goed’, zegt Irene van Staveren, hoogleraar pluralistische ontwikkelingseconomie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. ‘Ik was natuurlijk geschokt, maar had tegelijkertijd ook sterk het gevoel dat zoiets een keer moest gebeuren. Economen buiten de mainstream hadden het al voorspeld. Maar de meerderheid van mijn orthodoxere vakgenoten had het zwaarder: zij zagen de vrije markt instorten, een wereldbeeld waar ze tot dan toe heilig in hadden geloofd.’

‘Het zegt natuurlijk iets over ons economieonderzoek en -onderwijs dat de meerderheid van de economen deze crisis niet zag aankomen. Al decennialang ligt de focus sterk op de vrijemarkteconomie, met het centrale idee dat de markt zichzelf reguleert. De theorieën van John Maynard Keynes en Hyman Minsky – die beiden pleitten voor meer overheidsingrijpen – komen veel minder aan bod en worden haast behandeld als een historisch curiosum.’

‘Je zou verwachten dat de kredietcrisis het denken over de economie radicaal heeft veranderd, want het zelfregulerend vermogen van de economie bleek zeer beperkt. Maar niets is minder waar.

Je zou verwachten dat de kredietcrisis het denken over de economie radicaal heeft veranderd

Irene van Staveren

De aanhangers van de vrije markt blijven domineren binnen de academie en de rijke ideeëngeschiedenis binnen de economie wordt nog altijd niet volledig aangesproken. Ik vind dat we het curriculum moeten verbreden om een herhaling van 2008 te voorkomen. Doceer economiestudenten in het eerste jaar het volledige palet aan economische theorieën. En maak er dan ook echt een volwaardig vak van, iets wat in de sociologie bijvoorbeeld allang het geval is. Dat geeft meer denkvrijheid en voorkomt dat je direct in een richting wordt gestuurd.’

‘De coronacrisis is anders. Waar de financiële crisis in 2008 van binnenuit het systeem kwam, wordt de coronacrisis veroorzaakt door een externe factor, namelijk een dodelijk virus. Toch legt ook deze crisis de kwetsbaarheid van onze markteconomie bloot. Aandeelhouders eisen continu dividend en waardestijging, waardoor veel bedrijven onvoldoende buffers overhouden om een plotselinge klap op te vangen. Dat is nu sterk voelbaar.’

De coronacrisis laat zien: coördinatie is de achilleshiel van de wetenschap

‘Er gebeurt ongelooflijk veel interessants, je ziet dat wetenschappers vanuit allerlei disciplines hun best doen om iets bij te dragen aan de oplossing van dit grote probleem’, zegt hoogleraar grondslagen van de psychologie en psychometrie Denny Borsboom van de Universiteit van Amsterdam. ‘Niet alleen vanuit de medische hoek, maar bijvoorbeeld ook vanuit de psychologie waarin ik zelf werk. Die bereidheid geeft veel energie. Zo heb ik zelf in korte tijd veel geleerd over de modellen in de epidemiologie.’

‘De coronacrisis legt ook glashelder het probleem van de wetenschap bloot: een gebrek aan coördinatie. Overal poppen goedbedoelde initiatieven op. Onlangs ging mijn decaan na wie er bij ons bezig is met corona-gerelateerd onderzoek. Toen bleken er alleen al binnen onze faculteit veertig onderzoeksprojecten te lopen en dat wisten we nauwelijks van elkaar. Het is dan ook geen wonder dat er veel overlap is. Zelf heb ik onder meer dataversuscorona.com opgezet, waar coronaonderzoekers ondersteuning kunnen krijgen bij hun analyses. Maar ik ontdekte daarna al gauw drie, vier projecten die daar erg op leken.’

‘Een probleem als dit komt voort uit de manier waarop de wetenschap in elkaar zit. We zijn gewend om bottom-up te werken: het initiatief voor een onderzoeksproject ligt meestal bij de wetenschapper zelf. En onder normale omstandigheden functioneert dat systeem prima, want er valt ontzettend veel te onderzoeken. Maar in crisistijd focus je allemaal op hetzelfde probleem en dan kom je automatisch in elkaars vaarwater.’

In crisistijd focus je allemaal op hetzelfde probleem en dan kom je in elkaars vaarwater

Denny Borsboom

 ‘Ik vind dat we een alternatief wetenschapsmodel nodig hebben voor tijden van crisis. Wat zou een dictator doen als hij wist dat er een meteoriet richting de aarde kwam? Juist, hij zou de knapste koppen van het land bij elkaar zetten om een oplossing te bedenken, alle hens aan dek. Dát is de houding die we nu nodig hebben. Dat kan alleen als iemand de leiding pakt en gericht onderzoeksprojecten gaat uitzetten op een bijna militaire manier, zodat we snel de belangrijkste vragen kunnen beantwoorden en niet door elkaar heen gaan lopen. Ik pleit daarom al een tijdje voor een Nederlands Onderzoeksplatform, dat die aansturende rol zou kunnen oppakken.’

Onderzoek 4. Aanpassingsvermogen