Wat niet gevraagd mag worden

De wetenschap kent ethische grenzen. Maar ook onderwerpen en vragen waar niemand zich aan lijkt te willen branden. Wat zijn de taboes binnen de wetenschap? En waar komen ze eigenlijk vandaan?

taboe-01.jpg
Tekst: Martijn van Calmthout, beeld: Vincent van Gurp

Wat zijn de voordelen van klimaatverandering? Mag je wil­len weten of kinderen seks met een volwassene leuk vin­den? Is biodiversiteit belangrijk? Lokken sommige men­sen een verkrachting uit? Wat vinden moslims zelf van de Islam? Kunnen we baby’s op bestelling blauwe ogen geven? Er zijn vragen die onvermijdelijk tot heftige dis­cussies leiden. Omdat ze ongepast lijken. Te heikel. Te rechts of te links. Of te zeer tegen de draad in.

Problemen ontstaan zodra publiek meedoet

Echte no go area’s in de wetenschap, bestaan die? Dingen waarover je het met goed fatsoen niet kunt hebben? ‘Ja en nee’, zegt de Utrechtse hoogle­raar Ethiek Ingrid Robeyns. ‘Mijn ervaring is dat binnen een vakgebied ei­genlijk elk idee bespreekbaar is. De problemen ontstaan vooral als er ande­re disciplines in het spel komen. Of via de media het grote publiek.’ Zelf haalde Robeyns een ERC-grant binnen over milieu-ethiek, maar pas in een tweede poging. ‘In de eerste aanvraag had ik het expliciet over de factor overbevolking en fertiliteit. Een commissielid vroeg me serieus of ik als wit­te vrouw zwarte vrouwen wilde gaan verbieden om kinderen te krijgen. Wat ik helemaal niet zei of wilde zeggen, het ging om de vraag hoe je zoiets ethisch analyseert.’ In haar succesvolle tweede poging liet ze het deelpro­ject over bevolking en klimaat achterwege. Kennelijk hielp dat.

Er is geen complot of denkpolitie

De Groningse evolutionair psycholoog Bram Buunk herkent veel in Robeyns ervaring. Buunk: ‘Ik maak me sterk dat onderzoeksvoorstellen met een nogal politiek incorrecte strekking ook in een doorsnee NWO-com­missie niet veel kans maken. Niet omdat dat zo is afgesproken of omdat er een complot is of een denkpolitie, maar omdat iedereen wel snapt dat ze onherroepelijk tot veel gedoe leiden. Binnen en zéker buiten de weten­schap.’ Buunk stelde jaren geleden de onbespreekbaarheid van sommige wetenschappelijke vragen aan de orde op een symposium van de KNAW, toen hij daar vrijgesteld hoogleraar werd. Bij uitstek een positie om onbe­vangen vragen te stellen. ‘Met een eigen budget kan ik zelf bepalen wat we onderzoeken.

Juist wat je niet aanstaat, moet je willen begrijpen

Bram Buunk

Desnoods tegen alles en iedereen in.’ Bekend is bijvoorbeeld zijn verkenning van jaloersheid in open relaties, die hoog bleek en dus in feite de burgerlijke moraal onderschreef. ‘Geen hip inzicht, wel goed om te weten hoe het echt zit in moderne relaties’, zegt Buunk. ‘Juist wat je niet aanstaat, moet je willen begrijpen. Van pedofilie tot klimaatontkenners. Om er misschien verstandiger mee om te gaan.’

Grenzen die de gemeenschap afbakenen

‘Taboes zijn op te vatten als de grenzen die een gemeenschap afbakenen en bijeenbrengen’, legt emeritus hoogleraar Wijsgerige Ethiek Paul van Tongeren van de Radboud Universiteit uit. Cultuurscheppende grenzen, noemt hij dat. ‘Uitgesproken en onuitgesproken uitgangspunten bepalen in feite wie wel en wie niet bij een gemeenschap hoort. Incest is onaccepta­bel, vinden we in Nederland. Moord is verboden. Kannibalisme onvoorstel­baar.

Wie de basisregels ter discussie stelt, morrelt aan de gemeenschap

Paul van Tongeren

Mensen zijn geen proefdieren. Wie dergelijke basisregels ter discus­sie stelt, morrelt meteen aan de gemeenschap zelf. Wetenschappers zijn misschien wel meer geneigd tot zo’n discussie. Maar met mate. Iemand die een rationele rechtvaardiging zoekt voor incest of verkrachting, kan zijn borst natmaken. Dan stap je zichtbaar buiten de gemeenschappelijke grenzen.’

Staat de baby-op-bestelling voor de deur?

Maar soms lijkt de grens ook zomaar verdwenen. In november 2018 ont­ploffen wereldwijd de media wanneer een Chinese voortplantingsdeskundige bekend maakt dat hij twee baby’s voor hun geboorte gericht gene­tisch heeft aangepast. Was dit dan de opstap naar het genetisch ontwerpen van mensenkinderen? Stond de baby-op-bestelling zomaar opeens voor de deur, al dan niet met blauwe ogen en een IQ van 130? ‘Zo’n zaak geeft duidelijk de ongemakkelijke kanten weer van de opmars van de genetica’, zegt de Amsterdamse hoogleraar Antropologie van de Wetenschap, Amade M’charek. Zij doet onderzoek naar de vraag hoe de moderne moleculaire biologie ons mensbeeld verandert. Enerzijds geeft de biologie enorm veel inzicht in wat en wie we zijn en in onze verwantschappen en verschillen. ‘Maar, het is een misverstand om de biologie op te vatten als absolute maatstaf. Dat komt bij uitstek samen in één beladen woord: ras.’

Niet de juiste houding, hoe beladen ook

M’charek hield vorig jaar in Amsterdam de Godwin-lezing met een be­paald straffe titel: Wetenschappers hebben een probleem met ras. Ras, zegt ze daar, is vaag en zelden de echte verklarende factor. Maar ze kwam ook tot de verrassende conclusie dat ras in de wetenschap eerder te wei­nig een taboewoord is, dan te veel. ‘We gebruiken het woord niet, maar mobiliseren het wel. Neem etniciteit. In de medische praktijk wordt dat als een volkomen normale verklaring gebruikt, terwijl dat vaak niet zo is. Ik zou willen dat onderzoekers blijven beseffen dat ze zich op gevaarlijk terrein begeven als het om het begrip ras gaat.’ Anderzijds ondervindt M’charek als wetenschapper ook aan den lijve wat een taboewoord veroorzaakt: voorstellen van haar team worden afgewezen omdat selectiecommissies het praten over ras niet meer van deze tijd vinden. Want ras bestaat niet, hebben we afgesproken. ‘In een wereld vol xenofobie en racisme lijkt me dat alleen niet de juiste houding, hoe beladen het begrip ook is. We moe­ten niet negeren dat biologische verschillen steeds vaker worden bena­drukt. Juist daarom moeten we doorgronden wat het idee van ras met ons doet.’

Onderscheid tussen feit en mening

Van Tongeren kan het fenomeen taboe ook relativeren: ‘Veel heikele kwes­ties worden in de praktijk door ethische commissies afgehandeld. Die be­slissen wat wel en niet kan. En selectiecommissies maken keuzes, met oog voor kwaliteit en fatsoen. Strikt genomen is er maar één echt taboe in de wetenschap: het onderscheid tussen feiten en meningen. Daar zie je het taboe als een cultuurscheppende grens. De wetenschap is van de fei­ten, denken we. Maar de buitenwereld denkt daar geregeld heel anders over en dat maakt ons kwaad. Mij ook. Maar wat als dat onderscheid toch niet zo scherp is? Zoiets zeg je niet. En zodra je het wel doet, hoor je er niet meer bij. Een echt taboe.’


    Heikele kwesties

    Homoseksualiteit

    Is homoseksualiteit een aangeboren afwijking? Het is een vraag die steevast tot controverse leidt. Maar wel minder dan bijvoorbeeld in de jaren negentig toen hersenon­derzoeker Dick Swaab een afwijkende breinstructuur dacht te vinden bij homosek­suele mannen. Swaab werd verguisd. Dat gebeurde veel minder met genetici als Karin Verweij van de Universiteit van Amsterdam die dit jaar naar een vermeend homo-gen speurden. Mogelijk ook vanwege de conclusie dat er niet één maar vele honderden genen betrokken zijn bij seksuele voorkeuren. Homo en hetero.

    Ras

    Geeft huidskleur een wezenlijk verschil tussen mensen aan? Na de nazi-gru­welen van de Tweede Wereldoorlog publiceerde Unesco een studie die de meeste studies naar raciale verschillen tussen mensen naar de prullenbak verwees. Ras, was de boodschap, doet er niet toe. Biologisch zijn de verschillen in huidskleur niet scherp. En vaak ook niet de echte reden voor verschillen. Zo zijn sommige zwarte volkeren in Afrika gevoelig voor sikkelcelziekte en andere niet. Evolutionair is dat eerder te wijten aan de omgeving waar al dan niet ziekmakende insecten voorkomen.

    Robotwapens

    Mag je zelfstandig opererende moordmachines bouwen? Aan de TU Delft kwam het enkele jaren geleden tot hevige discussies over een onder­zoeksvoorstel om te werken aan intelligente wapensyste­men. Wapenonderzoek is ook in Nederland geen echt taboe-onderwerp. Maar het idee van machines die zelf over leven en dood kunnen beslissen, gaat velen te ver. De onderzoekers wilden overigens vooral bestuderen hoe de kans op vergissingen en ongelukken te minimalise­ren. Ze mochten aan de slag.

    Nederlandse misdaden

    Het vergt vaak decennia van vragen, eisen en procederen vóór de Staat der Nederlan­den archieven openstelt voor historisch onderzoek naar misdaden tegen de menselijk­heid in de koloniale tijd, in de tijd van de slavernij en bij politionele acties. Ondanks het taboe een buitenkans voor de wetenschap om helderheid te geven over wat er gebeurd is.

    Pedofilie

    Is een seksuele voorkeur van volwassenen voor kinderen wel zo abnormaal? Een emotioneel maatschappelijk mijnenveld, waarbij niettemin belangrijke vragen aan de orde zijn. Is de afwijzing van pedofilie van alle tijden? Van alle culturen? Wat is precies een kind? En is elke vorm per definitie schadelijk of traumatiserend, afgezien van lichamelijk geweld en excessen? En wat brengt het strikte taboe op pedofilie teweeg bij – in strafrechtelijke termen – daders en slachtof­fers?

    Criminaliteit

    Is misdadig gedrag een aangeboren afwijking? Toen eind jaren zeventig de Leidse hoogleraar Buikhuisen voorstelde om criminelen biologisch te onderzoeken, viel de hele linkse pers over hem heen, met Vrij Neder­land-columnist Piet Grijs als genadeloze spits. Misdaad was een aangeleerd, sociaal probleem, was toen het progressieve parool. Inmiddels is biologisch onderzoek – zelfs in de criminologie – de gewoonste zaak van de wereld. De conclusie is doorgaans dat de omgeving dominant is.

    Natuurlijke variatie

    De Leidse filosoof Bas Haring vroeg zich eerder dit jaar in een essay uitdagend af of het erg is dat er soms een handvol gaasvliegen uitsterft, behalve voor zijn vriendin die ze bestudeert. Is de enorme natuurlijke variatie wel zo heilig als ecologen het opvatten, was zijn vraag. Haring kreeg de wind van voren van diezelfde ecologen die hem gemakzucht en simplisme verweten. De felheid in de debatten deed vermoeden dat Haring een taboe-onderwerp had aangeraakt.

    Onderzoek 2019_2_taboe-2.jpg