Prof. dr. J. (Jan) Zaanen

Zaanen, Jan - 2006.jpg
Jan Zaanen, Natuurkundige, Universiteit Leiden, Spinozalaureaat 2006

Jan Zaanen (1957-2024) was hoogleraar Theoretische Natuurkunde aan de Universiteit Leiden. Professor Zaanen ontving in 2006 de NWO-Spinozapremie  voor onder andere zijn baanbrekende inzichten in de elektronische eigenschappen van materialen die bij hogere temperaturen supergeleidend worden.

Jan Zaanen studeerde in 1982 cum laude af in de chemie aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij vier jaar later eveneens cum laude promoveerde bij Spinozawinnaar George Sawatzky. Na een postdoc aan het Max-Planck Institut für Festkörperforschung in Stuttgart, werkte hij met steun van stichting FOM enige tijd als onderzoeker bij AT&T Bell Laboratories in de VS. In 1993 keerde Zaanen terug naar Nederland, waar hij als KNAW fellow aan de Universiteit Leiden werkte. Sinds 2000 was hij hier hoogleraar. In 2004 kreeg hij bovendien een aanstelling voor een jaar als gasthoogleraar aan de prestigieuze Stanford University. In datzelfde jaar won hij de Nationale Wetenschapsquiz van NWO en VPRO, wat hij met trots op zijn cv vermeldde.

Jan Zaanen was  een buitengewoon ambitieus wetenschapper, die zichzelf riskante doelen stelde. Hij zocht naar de grootste uitdagingen, die vaak ook de hoogste risico's dragen. Zo leverde hij een lang omstreden – maar zeer belangrijke – bijdrage aan het begrip van hoge-temperatuursupergeleiding.

In de meeste hoge-temperatuursupergeleiders zitten koperatomen in dunne laagjes. Ieder atoom heeft een eigen magneetveld, tegengesteld aan dat van zijn buurman. Elektronen kunnen zich in zo'n structuur slecht voortbewegen, omdat ze zelf ook magnetisch zijn. Als de elektronen echter samenwerken en in lange rijen langs de koperatomen gaan zitten, komen ze veel beter vooruit, bedacht Zaanen. Zijn theorie oogstte in eerste instantie veel kritiek. De afgelopen jaren is echter steeds meer experimenteel bewijs geleverd van zijn gelijk.

Het onderzoek van Zaanen is internationaal opzienbarend: meer dan zesduizend keer verwezen anderen in hun publicaties naar zijn werk. Zijn drie belangrijkste publicaties worden nog altijd geciteerd. Twee keer haalde zijn onderzoek Nature en twee keer Science. Sinds 2005  was Zaanen vaste gastschrijver bij Nature.

Jan Zaanen was een bekende, aansprekende fysicus die graag knuppels in hoenderhokken gooide. Hij had een sterke fysische intuïtie en was  zeer breed geïnteresseerd. Op verschillende terreinen strooide hij royaal met nieuwe ideeën, die vaak door anderen werden opgepikt. Hij was een inventief theoreet in hart en nieren, die niettemin een grote rol speelde bij het interpreteren van experimentele resultaten en het suggereren van nieuwe proefnemingen.

Jan Zaanen kon als geen ander moeilijke zaken op een toegankelijke manier uitleggen. Waar Jan Zaanen kwam, wilde mensen graag en met veel plezier naar hem luisteren.