'Ik ben niet zo van het opgeheven vingertje'

De carrière van Linda Steg loopt gelijk op met de ‘coming of age’ van haar vakgebied: de omgevingspsychologie. Was het in de beginjaren een ware strijd om een poot aan de grond te krijgen, dertig jaar later is het wetenschappelijk aanzien onomstreden. En dat niet alleen: de gedragswetenschap heeft inmiddels mede dankzij Steg een duidelijke stem in het internationale klimaatdebat.

Linda Steg_spontaan.jpg
Prof. dr. Linda Steg (Fotografie: Studio Oostrum/Hollandse Hoogte)

Elke twee weken staan de NWO-kanalen in het teken van één van de Spinoza- en Stevinlaureaten van 2020. NWO organiseert deze ‘week van de laureaat’ als alternatief voor de feestelijke uitreiking van de beeldjes, die vanwege de covid-19-maatregelen in het najaar van 2020 geen doorgang kon vinden.

Het is eind jaren tachtig. Voor een groep studenten in een Groningse collegezaal houdt Charles Vlek een verhaal over de wisselwerking tussen menselijk gedrag en milieu. Op een van de achterste rijen zitten drie vriendinnen aandachtig te luisteren. De collegereeks van Vlek volgen ze als bijvak. Linda Steg, een van de drie, is een paar jaar eerder naar Groningen gekomen omdat ze iets wilde doen met moeilijk opvoedbare kinderen. Ze studeert andragogie, maar heeft al ontdekt dat daar niet haar toekomst ligt. Vleks colleges in de omgevingspsychologie planten het zaadje waaruit een mooie loopbaan zal opbloeien. Steg doet een onderzoeksstage rond het thema duurzame mobiliteit bij het Verkeerskundig Studiecentrum. En als Vlek korte tijd later wordt benoemd tot hoogleraar toegepaste sociale psychologie en een aio-plaats te vergeven heeft, blijkt Steg ‘een uitstekende kandidaat’. Ze promoveert in 1996 op een onderzoek naar gedragsverandering ter vermindering van het autogebruik.

Vlek weg, Steg weg

Het vormt het begin van een jarenlange samenwerking. De groep heeft qua sfeer wat weg van een Gideonsbende, herinneren ze zich beiden. De onderlinge verstandhouding is goed. Mentor Vlek prijst de energie, intelligentie en altijd vriendelijke opgewektheid van zijn promovenda. Maar geld voor een vaste aanstelling is er niet. Vanuit de universiteit luidt het advies dat ze vooral verder moet kijken. Als Vlek in 2003 met emeritaat gaat, moet Steg ook maar weg, klinkt het. ‘Het was een worsteling’, kijkt Vlek terug. ‘Na haar promotie in 1996 heeft Linda het tien jaar lang weten vol te houden op tijdelijke aanstellingen, ook elders, totdat in Groningen in 2005 een vaste UD-plaats vrijkwam.’

Ik vind het interessant om dingen te doen die lastig zijn, maar wel heel betekenisvol

Van een uitgestippelde academische loopbaan is ook bij Steg zelf geen sprake. Laat staan dat ze een vooropgezet plan heeft om hoogleraar te worden. ‘Ik kom ook niet uit een gezin waarin studeren vanzelfsprekend was.’ Ze kent na haar promotie een leerzame periode bij het Sociaal en Cultureel Planbureau, waar ze de wereld van beleidsmakers leert kennen. Maar ze leert vooral dat ze zelf theoretisch gefundeerd onderzoek wil doen en het liefst in de wisselwerking tussen de fundamentele kant en de toepassing. ‘Met sec toegepast onderzoek is het veel lastiger om impact te maken. Dan kun je de conclusie trekken: als je a doet, komt er b uit. Als je een theoretische onderbouwing hebt, kun je ook uitleggen waarom dat zo is.’ Hoe volwassen het vak sindsdien ook is geworden, Vlek en Steg vinden anno 2020 beiden dat de omgevingspsychologie op dat vlak nog steeds veel te winnen heeft. ‘Ik hoop dat we, mede dankzij deze Stevinpremie, kunnen werken aan de verdere theoretische en methodologische onderbouwing van het vakgebied’, zegt Steg. ‘En vooral ook anderen kunnen inspireren hetzelfde te doen.’

 

Linda Steg.jpg

Speerpunten

Rond de eeuwwisseling staat het vak nog voor een heel andere transitie. Steg: ‘De omgevingspsychologie draaide heel lang om de vraag hoe de omgeving ons beïnvloedt. Duurzaam gedrag en de rol van menselijk handelen in het algemeen is pas veel later een centraal thema geworden. Inmiddels gaat zeker de helft van de papers in dit vak daarover.’ Met de maatschappelijke urgentie vanwege de klimaatcrisis is ook de academische relevantie sterk toegenomen: ‘Binnen universitaire speerpunten als duurzame samenleving en energie passen wij perfect.’

Stegs onderzoek verbreedt zich dan ook naar milieugedrag in het algemeen: naast autogebruik onder meer ook energieverbruik in woningen, duurzaam voedsel en reductie van huishoudelijk afval. Steeds vanuit de vraag: wat beweegt mensen? Hoe kun je mensen motiveren om duurzaam te handelen? Wat maakt dat zij beleid acceptabel vinden? Als ze in 2009 werkt aan haar oratie ter gelegenheid van de benoeming tot hoogleraar, vallen voor haar de puzzelstukjes op hun plek. ‘Ik wilde het onderzoek van ál mijn aio’s een plek geven in mijn oratie. We waren als groep met veel verschillende dingen bezig. Ik zag dat ooit als een zwakte, maar een collega noemde dat juist mijn kracht. Al het onderzoek plaatste ik in een overkoepelend kader, dat antwoord geeft op de vraag hoe en onder welke condities intrinsieke motivatie leidt tot milieuvriendelijk gedrag. Zo bleken de gevolgen voor het milieu een van de meest prominente voorspellers van acceptatie van beleid. Mensen vinden een hogere prijs acceptabel als ze begrijpen dat het hogere doel is dat zo milieuproblemen worden opgelost.’


‘Een leider die mensen bij elkaar brengt’

‘Zonder de creativiteit en het leiderschap van Linda Steg zou ons wetenschappelijk inzicht minder robuust zijn en zouden we de route naar een duurzame samenleving minder duidelijk voor ogen hebben.’ De gerenommeerde Amerikaanse milieusocioloog Thomas Dietz (Michigan State University), door Steg zelf aangeduid als een van haar inspirators, steekt zijn bewondering niet onder stoelen of banken. Hij noemt haar een fantastische collega die er zichtbaar plezier in heeft de wereldwijde gemeenschap van wetenschappers, van hogere geleerden tot net afgestudeerden, bij elkaar te brengen. ‘Met haar leiderschap hierin heeft ze het veld van de omgevingspsychologie grote stappen vooruitgeholpen. Haar eigen onderzoek is baanbrekend omdat ze voortdurend innoveert. Al haar nieuwe ideeën verwerkt ze in een holistisch kader dat enorm helpt bij het begrijpen van menselijke besluitvorming.’


‘Luisteren naar mensen uit andere vakgebieden scherpt je eigen blik’

Dat het eigen vakgebied in haar eerste jaren nog in de kinderschoenen staat en literatuur slechts mondjesmaat beschikbaar is, maakt dat Steg zich direct vanaf het begin heel breed oriënteert. Hoe kijken andere disciplines tegen bepaalde uitdagingen aan? ‘Luisteren naar mensen uit andere vakgebieden scherpt je eigen blik’, zegt ze daar nu over. ‘Anderen stellen vragen die in jouw eigen discipline nooit ter discussie worden gesteld. De meeste ideeën ontstaan door samen te werken.’

Tegelijkertijd heeft ze er een hekel aan veel te moeten lobbyen. ‘Maar inmiddels weten veel partijen ons te vinden en komen ze naar ons toe. Ik denk dat de kunst is serieus te luisteren en respect te hebben voor de anderen.’ Met die instelling weet ze op allerlei fronten coalities te smeden, zowel binnen de wetenschap als daarbuiten. Voorganger Vlek kijkt met bewondering naar de onbevangenheid en ‘sociale loyaliteit’ waarmee ze enerzijds haar groep leidt en tegelijkertijd de verbinding zoekt. ‘Zonder arrogantie, zonder gewichtigheid. Ze heeft moeite met mensen die hun positie oneigenlijk gebruiken, dat zal ze zelf nooit doen.’

LindaSteg_5858.jpg

Wegbereider zonder stokpaardjes

Al meteen bij de eerste kennismaking, in de rij voor de douane in Brazilië, is er een klik. Ze komen uit hetzelfde vliegtuig en hebben dezelfde bestemming. Klimaatwetenschapper Heleen de Coninck van de Radboud Universiteit en sinds dit jaar hoogleraar aan de TU/e, is een van de hoofdauteurs van het rapport dat het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) in 2018 publiceerde. Met Linda Steg schrijft voor het eerst ook een gedragswetenschapper volwaardig mee. ‘De klimaatwereld werd in het begin geleid door natuurwetenschappers’, vertelt De Coninck. ‘Later kwamen de ingenieurs en de economen erbij. Linda is als gedragswetenschapper echt een wegbereider.’

In het rapport concludeert het IPCC welke drastische maatregelen nodig zijn om de opwarming van de aarde tot onder de 1,5 graad te beperken. De Coninck: ‘Een boeiend proces waarin wetenschap en klimaatpolitiek elkaar raken. Dat knettert behoorlijk. De maatregelen die we moeten nemen zijn ingrijpend. Het botst ideologisch, raakt individuele motivaties en overtuigingen. Klimaatdoelstellingen zijn niet te halen zonder aandacht voor de gedragskant, voor hoe mensen beslissingen nemen.’ Ze heeft Steg leren kennen als inhoudelijk gedreven en totaal niet politiek. ‘Het mooie aan haar is dat ze nauwelijks stokpaardjes berijdt, ze speelt nooit spelletjes. Je weet precies wat je aan haar hebt. Daarbij staat ze erg open voor andere disciplines. Zodra ze ergens het nut van inziet, wordt dat voor haar net zo belangrijk als haar eigen onderzoek.’


Feiten presenteren

De klimaatdiscussie staat bol van activisme, feiten en meningen lopen vaak door elkaar heen. Steg, stellig: ‘Ik wil zelf geen uitgesproken standpunten innemen, of in ieder geval geen onderzoek doen op thema’s waarover ik een sterke eigen mening heb. Zeker in de sociale wetenschappen kan dat een bepaalde bias geven. Ik vind het ook niet de taak van de wetenschapper om te vertellen hoe iemand zijn leven moet inrichten. Ik ben niet zo van het opgeheven vingertje.’

Haar rolopvatting: ‘Het is onze taak om feiten uit onderzoek te presenteren. Op basis daarvan wil ik de discussie wel aangaan. Maar dat is iets anders dan zeggen dat iemand geen vlees mag eten of minder auto moet rijden.’ Diezelfde positie neemt ze in waar het gaat om adviseren van beleidsmakers. ‘Voor mij ligt de grens op het punt waar je zegt: déze kant gaan we op. Dat oordeel is aan de politiek. Ik doe onderzoek naar de acceptatie, kan aangeven onder welke voorwaarden je mensen meekrijgt. Of iets wel of niet wordt ingevoerd, bepalen anderen.’

‘Ik heb bij bedrijven de overtuiging zien groeien dat het op de lange termijn ook echt iets oplevert’

Ook bij energie- en netwerkbedrijven is duurzaamheid een belangrijke afweging geworden. Wat ooit begon als window dressing, is bij veel bedrijven nu vast onderdeel van het beleid. Steg werkt samen met energiebedrijven, maar ook met organisaties als Urgenda, die er soms diametraal andere opvattingen op nahouden. ‘Zij zijn het misschien niet met elkaar eens over hoe het moet, maar hebben wel beide interesse in wat mensen drijft. Met die vragen kun je partijen bijeenbrengen die tegengestelde belangen vertegenwoordigen.’


‘Het draait niet om geld of techniek, maar om draagvlak’

‘Als energieprojecten falen, komt dat bijna nooit door techniek of geld, maar bijna altijd door maatschappelijke weerstand.’ Gaandeweg is dat steeds duidelijker geworden voor Gertjan Lankhorst, die al een jaar of dertig actief is in de energiewereld. Eerst als directeur-generaal Energie bij het ministerie van Economische Zaken, later als directeur van gashandelbedrijf Gasterra. Tot voor kort leidde hij de New Energy Coalition, waarin het bedrijfsleven de handen ineenslaat met de wetenschap om samen te werken aan de transitie naar een duurzame energievoorziening. ‘En dan kom je al heel snel Linda tegen. Zij heeft juist op dit vlak baanbrekend werk gedaan en doet dat nog steeds. Ze was een van de eersten die volop ondersteuning bood aan deze coalitie.’
De benodigde transitie naar schone energiebronnen is technologisch prima te realiseren, weet Lankhorst. ‘De uitdaging is dat we de samenleving meekrijgen, juist nu het nieuwe product niet goedkoper is, of makkelijker in gebruik. Dan moet je soms tegen de stroom inroeien. Draagvlak koop je niet via de portemonnee, je moet mensen zo vroeg mogelijk betrekken. Dan moet je weten wat mensen echt beweegt, hoe je ze in actie krijgt. Daar ligt de expertise van Linda en haar groep.’


Dertig jaar na haar eerste kennismaking met de omgevingspsychologie is Linda Steg een gevestigde naam. Op de Thomson Reuters-lijst van ’s werelds meest invloedrijke wetenschappers heeft ze de laatste jaren een vaste vermelding en vanwege haar uitzonderlijke wetenschappelijke prestaties is ze in 2019 geridderd in de Orde van de Nederlandse Leeuw. En nu dus de Stevinpremie, die door haarzelf en vakgenoten óók wordt gezien als erkenning voor de omgevingspsychologie. Wie je ook over haar spreekt: iedereen roemt haar scherpe geest gecombineerd met haar toegankelijkheid en oprechte interesse in anderen. Het heeft haarzelf, haar vakgebied én de strijd tegen klimaatverandering geen windeieren gelegd.

Bekijk de video over Stevinlaureaat Linda Steg: